ابداع خط

 هيچ ترديدي نيست که ابداع و بکار بردن خط گام بزرگي در مسير تمدن بشر بود، چون به وسيله‌ي خط مي‌توانستند اطلاعات را ذخيره کنند. خط يا نوشتن در دو نقطه‌ي مختلف جهان و احتمالا" بطور جداگانه بدون اينکه مردم يکي از اين دو سرزمين، آن را از ديگري اقتباس کرده باشد، در حدود 5 هزار سال پيش ابداع شد. يکي هيروگليف يا خط تصويري در مصر باستان و ديگري خط ميخي در سرزميني که امروز با نام عراق شناخته مي‌شود. خط هيروگليف را روي "پاپيروس" مي‌نوشتند(ورقه هاي پاپيروس که تا اندازه‌اي به کاغذ امروزي شباهت دارد، از ساقه‌ي گياهي ني مانند به نام "پاپيروس" درست مي‌شد.) و خط ميخي را روي لوح‌هايي از گل پخته.

     ابداع خط جهشي بزرگ در راه پيشرفت بشر بوده است، جهشي که شايد اهميت آن از رفتن به کره‌ي ماه بيشتر باشد. هيچ يک از دست آوردهاي انسان از لحاظ تاثير دراز مدت فرهنگي و کمک به پيشرفت بشر در سير تمدن و علوم، نمي‌تواند با ابداع خط برابري کند.

     با همين نوشته‌هاي به جا مانده از مصر باستان است که حالا مي‌توان سخناني را که گفته‌ي اشخاصي از آن دوره‌هاست بشنويم. از همين نوشته‌هاست که به صورت حافظه‌ي تاريخ براي ما مانده است و اطلاعات بسيار وسيعي در باره‌ي گذشته‌ي انسان در اختيار ما مي‌گذارد و ما نسل به نسل با پژوهش درباره‌ي آن‌ها آگاهي بيشتري پيدا مي‌کنيم.  خط موجب شد که ما انسان‌ها بتوانيم در حد بسيار وسيع‌تري اطلاعات ذخيره کنيم و از اين اطلاعات بهره بگيريم.

     ما امروز در جامعه‌ي خود به خوبي مي‌بينيم که تکنولوژي اطلاعات چقدر اهميت دارد. همه مي‌دانيم که کامپيوتر به ما اين امکان را مي‌دهد. که از اطلاعات بهره‌برداري‌هاي تازه‌اي بکنيم. از جهاتي کامپيوتر کارهايي مي‌کند، که از عهده‌ي خط بر نمي‌آيد. چون اين کارها را الکترونيکي انجام مي‌دهد. اما خط هم واقعا" به نوبه‌ي خود براي ذخيره‌ي اطلاعات وسيله‌ي کارآمدي بوده است. بنابراين مي‌توانيم ابداع و کاربرد خط را اولين انقلاب اطلاعاتي در تاريخ بشر بدانيم.

     اکنون اين پرسش را مطرح مي‌کنيم که چه انگيزه‌اي موجب شد که در حدود 5 هزار سال پيش مردماني که در مصر باستان و عراق باستان زندگي مي‌کردند، خط را ابداع کنند؟ خط در ابتدا احتمالا" براي نيازهاي  اداري و تشکيلاتي يا اقتصادي ابداع شد و به کار رفت. در آن دوره جامعه‌هايي بوجود آمده بود که در آن‌ها فعاليت‌هاي بزرگي جريان داشت. اين فعاليت‌ها مستلزم پرداخت دستمزد، جيره‌ي غذايي، انبار کردن مواد، و چيزهايي از اين قبيل بود. چون در اين گونه فعاليت‌ها با ارقامي بزرگ سروکار داشتند، عملياتي که انجام مي‌گرفت وسيع و پيچيده بود. احتمالا" مردماني که در اين سرزمين‌ها در اولين شهر‌هاي آن دوره زندگي مي‌کردند، به ابداع خط و نوشتن پرداختند. پس آن‌ها براي ثبت و ضبط، به خط احتياج پيدا کردند. اين کاري است که ما امروز با عنوان حسابداري مي‌شناسيم. مدتي گذشت تا عده‌اي به اين فکر افتادند که خط را براي مقاصدي ديگر هم مي‌توان به کار برد.

     به اين ترتيب احتمالا" صد تا دو يست سالي بعد از ابداع خط، موقعيتي پيدا شد، که بعضي از کاتبان به نوشتن ادبيات، داستان و هم‌چنين تاريخ و علوم مختلف پرداختند. همين نوشته‌هاست که امروز براي ما ارزش بسيار زيادي دارد. چون با خواندن آن‌هاست که از ماجراهاي گذشته  آگاهي پيد ا مي‌کنيم و به نظرات و عقايد آن‌ها پي‌مي بريم. اين‌ها چيزهايي است که بدون خط براي هميشه از بين مي‌رفت و ما هرگز از آن‌ها با خبر نمي‌شديم.

     نکته‌ي مهمي درباره‌ي خط هيروگليف مصري بايد به خاطر داشت، اين است که در حد خود مبنايي منطقي و ساده و روشن دارد.

     آن‌ها خط تصويري را با اين روش به وجود آوردند. اين کار نتيجه‌ي هوشمندي آن‌ها بوده و نکته‌ي مهم در مورد اين خط اين است که، تصوير، مفهوم تصويري خود را از دست مي‌دهد و نشانه‌اي براي يک صدا يا صوت معين مي‌شود. وقتي براي هر صدا در زبان، تصوير يا علامت مشخص و مستقلي داشته باشيم، مي‌توانيم همه‌ي مفاهيم موجود در آن زبان را ثبت کنيم. مي‌توانيم شعر بگوييم و آن را بنويسيم. مي توانيم جوک بگوييم و آن را بنويسيم. نوشتن همه چيز براي ما ممکن مي‌شود. اين توضيح مفهوم واقعي خط را بيان مي‌کند. به اين معني که خط در خود براي نشان دادن هر صوت يا صدايي، يک علامت يا نشانه‌ي مشخص داشته باشد. به اين ترتيب با خط يا خواندن نوشته‌هاي بجامانده از دوره‌هاي باستاني است که مي‌توانيم به قلب و روح جامعه‌هايي که در گذشته‌ي دور از ميان رفته‌اند راه پيدا کنيم. به شهر‌هاي سومر و بابل در دوره‌اي برويم ، که اين خط رواج گرفته بود و حتي مردم آن را در نوشتن نامه به همديگر به کار مي بردند. براي نمونه نامه اي که در 2300 سال قبل از ميلاد مسيح يعني درحدود 4300 سال پيش نوشته شده بود از اين قرار است:" دارويي که طبيب شما براي من در زخم بندي بکار برد بسيار موثر افتاد. زخم در حال بهبود است. و اين دارو آهسته آهسته دارد زخم را به تمامي از ميان مي‌برد. اکنون من با اين نامه ( شمشي عبدو کتي) را به نزد شما مي‌فرستم به او اجازه بدهيد که به اين دارو نگاهي بکند. او را بي‌درنگ باز بفرستيد."

     خط به کساني که خواندن و نوشتن مي‌دانند، قدرت خاصي مي‌بخشد و مسلم است که توانايي خواندن و نوشتن معياري بود که افراد را متمايز مي‌کرد و براي کساني که اين توانايي را داشتند مايه‌ي اعتبار و قدرت مي‌شد.

     بنابراين بايد توجه داشته باشيم که در اولين دوره‌هاي بعد از ابداع خط همه‌ي افراد يک جامعه نمي‌توانستند از توانايي خواندن و نوشتن برخوردار شوند. چون در واقع خط يا بهتر بگوييم با سوادي عاملي بود که صاحبان قدرت و اعتبار را از بقيه‌ي افراد جامعه متمايز مي‌کرد.

     برآورد شده که احتمالا"در سراسر تاريخ مصر باستان فقط يک درصد از جمعيت اين سرزمين بطور کامل توانايي خواندن و نوشتن داشتند. اين در نظر ما انسان‌هاي امروز، درصد بسيار پاييني است. به اين ترتيب تا چند هزار سال بعد از ابداع خط، هيچ کس باسواد شدن همه‌ي مردم را امري درست و سودمند نمي‌دانست. اما به هر حال خط يا توانايي خواندن و نوشتن با اين‌که در انحصار عده‌ي کمي بود و اکثريت وسيعي از مردم امکان برخورداري از آن را نداشتند، موجب شد که در نظام و اداره‌ي جامعه‌ي انساني و حتي در طرز تفکر انسان‌ها تغييرات عميقي بوجود بيايد.

    خط در ماهيت جامعه‌ي انساني تاثيري بي‌اندازه عميق داشت. وسيله‌اي بوده است، که به مرور فکر هويت فردي را بوجود آورده است و اين حس هويت فردي در شعر ، در نوشتن خاطرات و در مکاتبات خصوصي نمايان شده است. و هم‌چنين در نوشته‌هايي که افراد خواسته‌اند افکار و احساسات واقعي خود را در آن‌ها بيان کنند. خواندن و نوشتن در رشد و توسعه‌ي ذهن و خرد انسان تاثيري بنيادي داشته      خط هيروگليف چند هزار سال رواج داشت. و زماني از بين رفت که مصر به آيين مسيحيت گرويد. علت به کنار گذاشته شدن آن اين بود که خط هيروگليف بيش از حد ياد‌آور خدايان مصر باستان بود. وقتي مصر به مسيحيت گرويد، خط کهن به کنار گذاشته شد. آخرين نوشته‌اي که به خط هيروگليف در دست داريم مربوط به حدود 400 سال بعد از ميلاد مسيح است. يعني اندک زماني پيش از آن‌که سرانجام معبد‌ها را به دستور امپراطور "بيزانس" يا روم شرقي بستند و اين در حدود 1600 سال پيش بود. با توجه به اين واقعيت که خط هيروگليف در حدود 5000 هزار پيش در مصر ابداع شد. از زمان منسوخ شدن آن دوره‌ي درازي نمي‌گذرد.   شايد اگر وقايع صورت ديگري به خود مي‌گرفت ، امروز در اينترنت خط هيروگليف هم مي‌داشتيم. هيچ دليلي وجود ندارد که بگوييم، چنين چيزي امکان نمي‌داشت، چون امکانات تصويري اينترنت بسيار زياد است. با قدرتي که کامپيوتر در نشان دادن دقيق‌ترين تصويرها دارد، مي‌توانست براي خط هيروگليف بسيار مناسب باشد.